Cuarta estación: Portela da laxe

 E completa este "cadrado máxico" da Arte rupestre galega outra estación soberbia e icónica: a Portela da Laxe, na parroquia de Viascón, atalaia e auténtico balcón do Lérez. Dada a coñecer no panorama científico por Sobrino Buhigas na primeira metade da década dos anos 30 do século pasado é un petróglifo de moito carácter e motivos singulares. Utiliza como soporte un afloramento de granito de superficie plana en lixeira pendente e orientado ao poñente, á cunca do gran río pontevedrés.

A Portela da Laxe durante os traballos de limpeza

Sobre esta superficie óptima gravouse, con seguridade en varios momentos ou ao longo de moito tempo, unha composición abigarrada formada por combinacións circulares e outros motivos abstracos de características propias e moi atípicos, como os cadrados con coviñas inscritas. En todo caso, poden verse similitudes con outras estacións da zona alta do concello, como a pedra Redonda das Cuadas dos Mouros ou a Cava da Serpe, en Carballedo, na bacía alta do Almofrei.

Vista parcial da estación unha vez realizada a limpeza superficial do soporte

Esta estación foi escollida pola súa singularidade, certamente, pero tamén polo seu estado de abandono, o que, en realidade, a clasificaba como "non visitable". Chea de vexetación, parcialmente cuberto de sedimento e frouma o soporte, co peche nun estado lamentable, pedía a berros unha actuación que lle devolvese a dignidade perdida.

E non foi doado. De feito, os traballos de roza e limpeza foron máis duros e complexos que en ningunha outra laxe. Unha vez acondicionada a contorna e limpo e restaurado o soporte, os gravados volveron do alén, como un renovado mensaxe do inframundo. A mellora do peche, coa substitución da baranda de ferro, instalada pola Deputación provincial nos anos 70 do pasado século, por un elemento moito menos impactante e duro, así como a colocación dun panel interpretativo ao seu carón, completou un traballo de posta en valor que pon á disposición de todos unha das estacións de gravados máis enigmáticas e fascinantes do Noroeste. Agora, só tedes que vir e gozar dunha visita única.

Vista parcial da Portela da Laxe antes e despois dos traballos de limpeza e posta en valor

Terceira estación: Laxe das Rodas

 O Lombo da Costa é un esporón que deseña un agudo meandro do Lérez, aí onde o gran río pontevedrés flúe fortemente encanonado, un verdadeiro fiordo interior ás portas das Rías Baixas. Pero tamén é un dos lugares con maior densidade de gravados rupestres prehistóricos de toda Europa. Podemos dicir, sen temor a equivocarnos, que todas as laxes que dexergamos nesta paisaxe de bocarribeira pura, teñen algún tipo de representación gráfica. E non é unha esaxeración.

Por qué están aquí? E por qué son tantas?  Nunca o saberemos, pero só abonda con ollar arredor, ao lado mesmo, e contemplar os santuarios da Virxe de Lixó, en Fentáns, e o descomunal conxunto dos Santos Xusto e Pastor (Cosme e Damián, os Dióscuros, os fillos de Xúpiter, o máximo total dos lugares sacros do país), para decatarse  de que algo se leva cociñando neste lugar dende fai milleiros de anos.

A xoia da coroa deste conxunto arqueolóxico espectacular é a fermosísima Laxe das Rodas, un afloramento chan, lixeiramente emborcado ao poñente, que amosa a súa superficie chea de gravados. Os máis rechamantes son as combinacións circulares (algunha ata con oito circos concéntricos, unha verdadeira salvaxada), pero tamén hai zoomorfos, coviñas e outros.

Neste verdadeiro "horror vacui", resulta difícil identificar escenas. Todo é abigarrado e desmesurado na estación máis barroca de toda a arte prehistórica galega. Pero non nos quedamos só aquí. O seu poder de atracción, a brutal forza escenográfica do emprazamento e unha contorna trufada de símbolos sagrados, fai dela unha das referencias indiscutibles do Patrimonio Cultural galego.

É un pracer estar aquí, é un pracer estar contigo, é un pracer devolverte a beleza e procurar a fonte da eterna xuventude. Grazas, Laxe das Rodas, a vixía que sempre acompañará aos heroes no seu devalar polo río sagrado.

Laxe das Rodas, hoxe mesmo, durante a súa restauración, e nunha imaxe da primeira metade da década dos anos 30 do século pasado, tiradas aproximdamente dende o mesmo ángulo. Na máis vella pode verse o inmenso e sobrecolledor canón do Lérez (sen árbores daquela) e tres persoeiros con roupa de campo. O situado á dereita dun home no identificado é Ramón Sobrino Buhígas, pioneiro dos estudos de arte prehistórico en Galicia. Ocupa a esquerda do trío Enrique Campo Sobrino, curmán seu, artista polifacético, home de ampla cultura e falecido moi xove. Debuxante superdotado, a el débense as primeiras, e mellores, reproduccións gráficas de petroglifos.

Un aspecto dos traballos de limpeza e posta en valor levados a cabo estes días de novembro por Árbore Soc. Coop. Galega

Segunda estación: Pedra das Ferraduras

 E non figura así porque xogue na segunda división. A Pedra das Ferraduras, a proa do conxunto de Fentáns, está na "zona cero" da Arte Prehistórica galega. Trátase dun petróglifo excepcional, pero tamén un dique, un rompeolas contra o que moitas cabezas de arqueólogo téñense esnaquizado. 

Os gravados, seguramente feitos en épocas distintas ou durante unha longa secuencia temporal, reflicten toda a panoplia de motivos dos petróglifos atlánticos galegos: cuadrúpedes, representacións humanas, armas, coviñas, combinacións circulares, as enigmáticas figuras coñecidas como "ídolos"... e tamén as pegadas de ungulados, unha suxerente metonimia do animal (a parte polo todo). Deste motivo recibe a laxe o seu nome propio, "Pedra das Ferraduras", porque semellan a impronta deixada na lama polas vacas ferradas dos labregos galegos, a pegada dos "callos", como se chamaba a estas ferraduras dan populares e arestora practicamente desaparecidas. En resumo, un rexistro apabullante.

Pero o máis do máis radica en que que todo o conxunto é susceptible de ser lido a partir de esceas que representan acontecementos concretos: unha viñeta de caza, outra de empoderamento do guerreiro, outra de animais, movéndose na escuridade da noite, que se sinten, pero non se ven (as "ferraduras"), e outras máis, sempre suxestivas e impactantes.

Nestes días de novembro, este relato múltiple que saíu das crenzas daqueles que nos precederon nos afastados tempos da Prehistoria, volve á luz. Deteriorado, parcialmente oculto, agredido unha e outra vez por actos de vandalismo inclasificables, retorna da lacena dos arcanos. Agora, a nosa "Capela Sixtina" prehistórica renace. Só nos queda coidala e gozala como de verdade se merece: unha obra mestra da Arte europea de todos os tempos.

Limpeza e eliminación de danos no panel central. Obsérvanse distintos motivos: espadas, antropomorfos, cuadrupedes e os misteriosos ídolos

O petróglifo, visto dende o panel superior, antes e despois dos traballos

Volve Laxe dos Cebros!

 Esta é unha das estacións que máis quero, e cada vez que a visito a quero máis, como a un deses amores tardíos e crepusculares nos que todo son olladas e presenzas. É pequena, pero soberbia, e, con seguridade, tamén unha das máis elocuentes. A escena, con esa compacta manda de cervos que trotan semellando dirixirse ás enigmáticas e telúricas combinacións circulares, auténticos "buratos negros" do pasado, é unha das máis suxerentes de toda a Arte Prehistórica galega e, probablemente, unha das moi poucas que nos permite lela coas claves e mentalidades do presente. Unha xoia única.

Pero tamén a protagonista dunha historia recente de tristura e soidade. O mes de agosto do ano 2006, ao igual que para moitas das súas irmás, foi devestador. Primeiro o lume despredeu parte da súa superficie en forma de placas e logo os sedimentos cinzentos cubriron esta gran améndoa de gran. Pouco tempo despois, aparecía tapada por unha costra negra de sucidade, fungos e liques. Unha imaxe arrepiante baixo a que era imposible percibir aquela representación viva e hipnótica.

Traballos de limpeza e restauración do soporte dos gravados de Laxe dos Cebros, Fentáns

Hoxe, o equipo de restauración, logo de xornadas baixo unhas unhas condicións duras e difíciles, sacaron á luza un dos grandes tesouros da Historia de Galicia e o resultado, como poderán ver abaixo, resultou espectacular.  A Laxe dos Cebros, no pastizal de Fentáns, a senda do coñecemento, a porta do alén, volve estar de novo connosco. Benvida!  

A estación antes e despois dos traballos de restauración

Restaura!

 Un obxectivo básico deste proxecto é a restauración dos soportes sobre os que se gravaron estas maravillosas escenas e motivos abstractos, profundamente suxerentes, alá, nos afastados tempos da  Prehistoria. E tanto século por riba non pasa en balde. Colonizacións biolóxicas, erosión, efectos dos incendios forestais, costras de sucidade e mesmo camadas de sedimento, ocultaban os grabados e facían difícil a súa percepción. Un drama para calquera manifestación artística, que por definición faise para ser vista. E non só iso, a mítica Pedra das Ferraduras de Fentáns, icona da Arte galega de todos os tempos, definida, moi afortunadamente por un arqueólogo actual como a "Pedra de Rosetta" da arte rupestre prehistórica, viña de sufrir nos últimos anos actos vandálicos en forma de esgrafiados, retocados dos motivos e rascados do soporte, cos típicos mensaxes escatolóxicos máis ou menos esplícitos. Era un segredo a voces que este leigado magnífico estaba ás portas da UCI.

E aquí entramos, agora en plena faena. Comandados polos restauradores Iria e Álex, o equipo técnico desenvolve un traballo metódico e delicado na procura de devolverlle a dignidade a eses cadros espectaculares. Nunca saberemos que quixeron dicir, e certamente non os gravaron para ser lidos hoxe, catro mil anos despois. Pero perduraron e fixéronse eternos. Por eso os amamos e os coidamos tanto. 

Realizando unha cata de limpeza sobre a Laxe das Rodas, unha guía que marcará o camiño

Pedra das Ferraduras, empaquetadiña logo do tratamento de conservación. Qué abrigada que está!